Nukleotydy dietetyczne – zastosowanie w chorobach i zaburzeniach metabolicznych, immunologicznych i neurologicznych (cz. II)

Przegląd wybranych nukleotydów w aspekcie suplementacji dietetycznej: URYDYNA i CYTYDYNA

 Pirymidyny cytydynaurydyna przyczyniają się do syntezy mózgowych fosfolipidów, niezbędnych składowych błon biologicznych: fosfatydylocholiny i fosfatydyloetanoloaminy. Synteza ta odbywa się poprzez tak zwany szlak Kennedy’ego, który składa się z dwóch części: 

  • CDP-choliny i 
  • CDP-etanoloaminy. 

CDP-cholina – jest głównym mechanizmem, za pomocą którego komórki ssaków syntetyzują fosfatydylocholinę (PC) w celu włączenia jej do błon lub cząsteczek sygnałowych pochodzących z lipidów. CDP-etanoloamina, druga część szlaku, odpowiada za biosyntezę fosfolipidowej fosfatydyloetanoloaminy (PE). Fosfatydylocholina i fosfatydyloetanoloamina są niezbędnymi składnikami strukturalnymi błon biologicznych.

Fosfatydylocholina (PC) to klasa fosfolipidów, które zawierają cholinę jako główną grupę – są one głównym składnikiem błon biologicznych i można je łatwo uzyskać z różnych łatwo dostępnych źródeł odżywczych, takich jak żółtka jaj, soja, orzechy. PC jest też ważnym płucnym środkiem powierzchniowo czynnym, odgrywa ważną rolę w sygnalizacji komórkowej za pośrednictwem błon i aktywacji innych enzymów, należy też do lecytynowej grupy żółto-brązowawych substancji tłuszczowych występujących w tkankach zwierzęcych i roślinnych.

Fosfatydyloetanoloaminy (PE) znajdują się we wszystkich żywych komórkach i stanowią 25% wszystkich fosfolipidów ogółem. W fizjologii, znajdują się one w szczególności w tkankach ośrodkowego układu nerwowego, takich jak substancji białej w mózgu, nerwach, tkance nerwowej i w rdzeniu kręgowym, gdzie tworzą 45% wszystkich fosfolipidów. 

U ludzi metabolizm fosfatydyloetanoloaminy odgrywa ważną rolę w sercu w zachowaniu ciągłości błon komórkowych oraz w wątrobie w wydzielaniu lipoprotein z aparatu Golgiego. PE odgrywa rolę w krzepnięciu krwi, ponieważ działa z fosfatydyloseryną w celu zwiększenia szybkości tworzenia trombiny poprzez promowanie wiązania z czynnikiem V i czynnikiem X, białkami, które katalizują tworzenie trombiny z protrombiny.

Wychwyt urydyny i cytydyny do mózgu z układu krążenia jest inicjowany przez transportery nukleozydów zlokalizowane przy barierze krew-mózg (BBB), a szybkość, z jaką następuje wychwyt, jest głównym czynnikiem determinującym syntezę fosfatydów. Opisano dwa takie transportery: 

  • system równowagowy o niskim powinowactwie – transportery białkowe CNT1- do cytydyny (prekursor urydyny).
  • system koncentracyjny o wysokim powinowactwie – transportery białkowe CNT2 – do puryn takich jak adenozyna i urydyna.

Można zatem wyciągnąć wnioski, że urydyna jest bardziej dostępna dla mózgu niż cytydyna i jest głównym prekursorem w mózgu zarówno dla szlaku ratunkowego nukleotydów pirymidynowych, jak i szlaku syntezy fosfatydów Kennedy’ego. Rozpoznanie to pozwala na pewne postępowanie w suplementacji urydyny i cytydyny w chorobach neurodegeneracyjnych.

Do tej pory nie wykryto żadnego porównywalnego białka nośnikowego o wysokim powinowactwie do cytydyny, jak w przypadku urydyny. 

Poznaj nukleotydy dietetyczne polskiej marki NucleoCare – opracowane naukowo kompozycje najwyższej jakości składników wspierające organizm w szybszej odbudowie komórek odpornościowych i błony śluzowej jelit. Wypróbuj nowoczesną suplementację NucleoCare!

Metabolizm urydyny i jej rola w homeostazie glukozy, lipidów i aminokwasów

Urydyna jako nukleozyd pirymidynowy odgrywa kluczową rolę w syntezie RNA, glikogenu i biomembrany, w utrzymaniu prawidłowych funkcji komórek i metabolizmu energetycznego. Występuje głównie w krwi i płynie mózgowo-rdzeniowym, gdzie przyczynia się do utrzymania podstawowych funkcji komórkowych. Ze względu na niezdolność do syntezy urydyny większość tkanek wykorzystuje urydynę z osocza.

Metabolizm urydyny zależy od trzech etapów: 

  1. syntezy de novo,
  2. szlaku syntezy ratunkowej,
  3. katabolizmu oraz homeostazy, która jest ściśle związana z homeostazą glukozy oraz metabolizmem lipidów i aminokwasów.

Urydyna działa wielopłaszczyznowo a jej działanie biologiczne wpływa na wiele narządów: ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, układu rozrodczego oraz pokarmowego. W sytuacjach klinicznych stosowana jest jako środek ratunkowy i zabezpieczający przed niekorzystnym cytotoksycznym działaniem różnych leków (np. w leczeniu nowotworów 5-fluorouracylem), oraz do hamowania stłuszczenia wątroby wywołanego lekami (np. przez tamoksyfen).

Mechanizm regulacji stężenia urydyny odbywa się w wątrobie i tkance tłuszczowej i zależy od zachowań żywieniowych, gdyż w okresie po posiłku synteza urydyny zachodzi głównie w tkance wątroby, a w okresie na czczo jej synteza zależy od adipocytów, gdyż wątroba w tym czasie skupia się na produkcji glukozy; wydalanie natomiast następuje głównie przez nerki lub w wyniku katabolizmu pirymidyny w tkankach. Przyjmuje się, że ze wszystkich nukleotydów pirymidynowych i zasad występujących w osoczu to stężenie urydyny jest najwyższe co też stanowi źródło pozyskiwania dla pozostałych tkanek, gdyż nie potrafią one syntetyzować urydyny we własnym zakresie. 

Urydyna jest związana z homeostazą glukozy, metabolizmem lipidów i metabolizmem aminokwasów poprzez regulację enzymów i półproduktów metabolizmu urydyny, takich jak UTP, DHODH i UPaza, które są dodatkowo zaangażowane w metabolizm ogólnoustrojowy. 

Urydyna jest nietoksycznastosowana w leczeniu chorób dziedzicznych, nowotworowych, drgawek i zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego.

Funkcja urydyny w ośrodkowym układzie nerwowym

Urydyna jest główną formą nukleozydów pirymidynowych pobieranych przez mózg, stanowi biologicznie aktywną cząsteczkę, odgrywającą istotną rolę w kilku funkcjach ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza w procesach zapamiętywania i plastyczności neuronów. Istotnie wpływa na struktury mózgu pośrednicząc w tworzeniu błony neuronalnej i różnicowaniu neuronów, a razem ze swoimi pochodnymi pełni też funkcję cząsteczki sygnałowej w pracy ośrodkowego układu nerwowego.

Biorąc pod uwagę ważną rolę, jaką urydyna odgrywa w budowie i funkcjach mózgu, nie jest zaskakujące, że niedobór urydyny może prowadzić do objawów neurologicznych.

Sen

Urydyna poprawia jakość snu, zasypianie i regenerację organizmu podczas snu.

Próby kliniczne wykazały, że suplementacja urydyny poprawia jakość odpoczynku nocnego. Po podaniu urydyny odnotowano większą liczbę fal mózgowych o najmniejszej częstotliwości, które pojawiają się w chwili najgłębszego snu. Oznacza to, że stosowanie urydyny pozwala na lepszy wypoczynek nocny, podczas którego możliwe jest optymalne zregenerowanie funkcji mózgu.

Epilepsja

Ze względu na ograniczoną skuteczność i skutki uboczne obecnych leków przeciwpadaczkowych (LPP) kluczowym jest poszukiwanie nowych środków terapeutycznych. 

Urydyna jako potencjalny endogenny modulator przeciwpadaczkowy, wykazuje działanie przeciwdrgawkowe w niektórych modelach padaczki

W badaniu naukowym z 2006r. na modelu zwierzęcym zbadano możliwe neuroprotekcyjne działanie urydyny podczas stanu padaczkowego wywołanego pilokarpiną litową. Wpływ urydyny oceniano wg zapisu EEG, pamięć wzrokowo-przestrzenną w labiryncie wodnym i histopatologię. Po podaniu urydyny zaobserwowano tendencję do zmniejszonej częstości skoków EEG, lepszej wizualnej pamięci przestrzennej i lepszych wyników histologicznych. Wyniki te sugerują, że urydyna może potencjalnie pomóc w zapobieganiu i leczeniu padaczki.

Stwardnienie rozsiane

Stwardnienie rozsiane (SM, ang. sclerosis multiplex) jest bardzo poważną chorobą o podłożu neurologicznym, w przebiegu której dochodzi do stopniowego zaniku osłonek mielinowych komórek nerwowych, co utrudnia przekazywanie sygnałów pomiędzy neuronami. Urydyna jest jednym z podstawowych składników mieliny, dlatego suplementacja tego nukleozydu pozwala zwolnić rozwój choroby. Udowodniono, że najlepsze efekty w tym przypadku otrzymuje się, gdy stosowany jest monofosforan urydyny (UMP).,

Pamięć

W niezależnych badaniach przeprowadzonych zarówno na szczurach, jak i na ludziach udowodniono, że suplementacja urydyny znacznie przyspiesza proces zapamiętywania nowych informacji, a także ułatwia ich późniejsze odtworzenie. Ponadto stosowanie urydyny wraz z choliną polepsza pamięć wzrokową oraz logiczne myślenie, gdyż posiada ona zdolność do nasilania procesu powstawania nowych połączeń pomiędzy neuronami. W jednej z prób klinicznych na modelu zwierzęcym wykazano, że nukleotyd jest w stanie zwiększyć zdolności poznawcze u osobników z uszkodzonym hipokampem, gdyż oprócz usprawnienia procesów myślowych, przyspiesza również regenerację struktur mózgowych. Wynika to z faktu, iż nukleozyd jest wykorzystywany w organizmie do produkcji fosfatydylocholiny, która z kolei jest jednym z najważniejszych lipidów budujących błony biologiczne, w tym także komórek nerwowych.

Z fosfatydylocholiny w organizmie wytwarzana jest również acetylocholina, jeden z głównych neuroprzekaźników pobudzających tempo pracy mózgu, czyli prędkość z jaką przetwarzane są docierające do niego informacje oraz łączone z tymi zapisanymi we wcześniejszych wspomnieniach. Wzrost poziomu fosfatydylocholiny skutkuje zwiększeniem produkowanej w mózgu acetylocholiny, co tym samym ułatwia proces zapamiętywania. Zaburzenia gospodarki neuroprzekaźnika acetylocholinowego są jedną z głównych przyczyn powstawania choroby Alzheimera, której najbardziej dotkliwym objawem jest zapominanie. Przeprowadzone badania pokazują, że chorobie tej można prewencyjnie zapobiegać stosując urydynę.

Urydyna może być skuteczna w leczeniu zaburzeń neurodegeneracyjnych takich jak choroba Alzheimera, czy choroba Parkinsona.

Podsumowując urydyna ma działanie nasenne i przeciwpadaczkowe, wpływa pozytywnie na nastrój, poprawia pamięć i zwiększa neuroplastyczność mózgu, jako składnik diety jest nietoksyczna i ma łatwy dostęp do mózgu, stanowi atrakcyjną alternatywę dla wsparcia, regeneracji i leczenia centralnego układu nerwowego. 

Neuroregeneracyjne i neuroprotekcyjne skutki wieloskładnikowej interwencji dietetycznej

Urydyna jako kluczowy substrat szlaków metabolicznych biorących udział w tworzeniu fosfatydylocholiny, do syntezy błon neuronalnych potrzebuje również choliny DHA. Dowody sugerują, że substraty takie jak urydyna, cholina i kwas dokozaheksaenowy (DHA), pełnią ważne funkcje neuroregeneracyjne i neuroprotekcyjne w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN).,

Cholina oprócz tego, że jest podstawowym, niezbędnym mikroelementem do prawidłowego rozwoju mózgu oraz zachowania przez całe życie sprawnych funkcji poznawczych, moduluje również ekspresję kluczowych genów związanych z pamięcią, uczeniem się i funkcjami poznawczymi poprzez odpowiednie mechanizmy epigenetyczne. 

Urydyna i cholina działają synergistycznie z DHA, zwiększając tworzenie PC, dlatego istnieje przekonujące uzasadnienie łączenia tych składników odżywczych w codziennej suplementacji dietetycznej.

Wpływ urydyny w leczeniu neuropatii cukrzycowej

Kontrolowane badania naukowe – neurofizjologiczne z podwójną ślepą próbą wskazują, że leczenie urydyną może przynieść poprawę neurofizjologiczną nerwów obwodowych w leczeniu neuropatii cukrzycowej. Główną przyczyną tego schorzenia jest hiperglikemia (podwyższone stężenie glukozy we krwi), która powoduje zaburzenia w budowie i funkcjonowaniu włókien nerwowych, skutkujące problemami w przewodzeniu impulsów nerwowych. Objawy choroby zależą od rodzaju zajętych włókien nerwowych i ich lokalizacji. Wyróżnia się wiele zespołów klinicznych, a wśród objawów, które mogą wystąpić wyróżnia się zaburzenia czucia, silne bóle dotykowe, czy skurcze mięśni, zanik mięśni i trudności w poruszaniu się, mogą również wystąpić zaburzenia czy upośledzenie czynności autonomicznych.

Autorzy badania przebadali 40 osób chorych na cukrzycę z neuropatią obwodową. Pierwszych dwadzieścia osób było leczonych urydyną, a pozostałych dwudziestu pacjentów otrzymało placebo. W grupie placebo nie zaobserwowano żadnych statystycznie istotnych modyfikacji. W grupie leczonej urydyną neurofizjologiczne właściwości nerwów uległy znacznej poprawie od 120 dnia po terapii w porównaniu ze stanem wyjściowym i utrzymywały się do końca czasu obserwacji.

Nukleotydy cytydyna i urydyna związane z witaminą B12 w leczeniu bólu krzyża

Dowody z badań klinicznych z użyciem kombinacji nukleotydów i witaminy B12 wykazały objawową i funkcjonalną poprawę u pacjentów leczonych z powodu stanów bólowych, w tym nerwobólów, objawów bólu neuropatycznego, bólu krzyża, i bólu związanego z chorobą zwyrodnieniową stawów. 

Randomizowane, podwójnie ślepe, kontrolowane 60 dniowe badanie naukowe polegające na podawaniu doustnym w dwóch grupach: 

  • w grupie A (317 osób): nukleotydy + witamina B12
  • w grupie B (317 osób): witamina B12

wykazało, że leczenie w grupie A nukleotydami z witaminą B12 (hydroksykobalaminą) było związane z szybszym i skuteczniejszym zmniejszeniem natężenia bólu i regeneracją niż w grupie B po 30 i 60 dniach. 

Ból krzyża często jest związany z urazem, nagłymi ruchami lub słabą mechaniką ciała, w 90% przypadków ból krzyża jest niespecyficzny i objawia się brakiem wykrywalnej przyczyny patoanatomicznej. Leczenie bólu krzyża ma na celu kontrolę bólu i utrzymanie sprawnych funkcji fizycznych, obejmuje ono terapie farmakologiczne i niefarmakologiczne.

Urydyna jako środek ochronny przed uszkodzeniami płuc i mięśnia sercowego 

Suplementacja urydyny wywiera działanie przeciwzapalne i przeciwzwłóknieniowe w tkance płuc. W badaniach naukowych, których celem było zbadanie czy urydyna ma właściwości przeciwzapalne w modelu zapalenia płuc podobnym do astmy, zaobserwowano, że urydyna znacząco zmniejszyła zarówno obrzęk, jak i naciek leukocytów na tkankę płucną. Wydaje się, że nukleotyd wpływa na poziom czynnika martwicy nowotworu (TNF), oraz wywiera działanie przeciwzapalne, jednak dokładny mechanizm działania wymaga dalszych badań. 

Zwłóknienie płuc jest nie tylko poinfekcyjnym powikłaniem, ale też już często groźnie postępującą chorobą samą w sobie, na którą dostępnych jest tylko kilka opcji leczenia. Ostatnie badania naukowe wykazały, że urydyna wywiera działanie przeciwzapalne i przeciwzwłóknieniowe w różnych stanach chorobowych np. w ostrym uszkodzeniu płuc lub astmie oskrzelowej. Zbadano wpływ suplementacji urydyny na stan zapalny i stopień zwłóknienia. Wyniki były dość zadowalające, gdyż wykazano, że podanie urydyny spowodowało osłabienie stanu zapalnego, na co wskazywały zmniejszone liczby leukocytów i cytokin prozapalnych w płynie z płukania oskrzelowo-pęcherzykowego (BAL). Zaobserwowano również, że podanie urydyny zmniejszyło odkładanie się kolagenu w śródmiąższu płuc. 

Ponadto urydyna hamowała:

  • syntezę kolagenu i TGF przez pierwotne fibroblasty płuc, 
  • uwalnianie cytokin prozapalnych przez ludzkie komórki nabłonka płuc, a także
  • produkcję reaktywnych form tlenu przez ludzkie neutrofile.

Podsumowując, badania były w stanie wykazać, że urydyna ma silne właściwości przeciwzapalne, przeciwobrzękowe i przeciwzwłóknieniowe płuc. Wykazano, też, że suplementacja urydyny jest dobrze tolerowana i bezpieczna u ludzi, co może stanowić nowe podejście terapeutyczne w leczeniu chorób zwłóknieniowych płuc.

Kardioprotekcyjne działanie urydyny

Badanie eksperymentalne kardioprotekcyjnego działania urydyny, wykazało, że urydyna w dawce 30 mg/kg podawana dożylnie przed reperfuzją (wtórne przywrócenie krążenia do niedokrwionego obszaru mięśnia sercowego) działała ochronnie na metabolizm mięśnia sercowego poprzez: 

  • zapobieganie spadkowi energii ATP i poziomowi PC – fosfokreatyny (związek występujący w tkance mięśniowej, gromadzący energię) 
  • ograniczanie procesów peroksydacji lipidów – LPO,
  • zapobieganie spadkowi aktywności dysmutazy ponadtlenkowej (SOD), 
  • oraz zwiększanie zawartości zredukowanego glutationu (GSH). 

Uzyskane dane pozwalają stwierdzić, że urydyna odgrywa ważną rolę w mechanizmie kardioprotekcyjnego działania na mięsień sercowy.

Wnioski

U zdrowych osób będących na zbilansowanej i zróżnicowanej diecie wystarczającym powinny być reakcje biosyntezy nukleotydów de novo w połączeniu ze skutecznymi ścieżkami ratunkowymi.

Wymagania zmieniają się jednak w przypadku → urazów, infekcji i stanów chorobowych, a także wtedy, gdy zaburzona zostaje zdolność biosyntezy, wówczas, aby zachować optymalne funkcje fizjologiczne należy zwiększyć popyt na nukleotydy w suplementacji dietetycznej.

Obszerne dowody wskazują, że w przypadku stresu fizjologicznego, dietetyczne i suplementacyjne źródła nukleotydów są zalecane do wspierania funkcji odpornościowych, wspierania rozwoju i funkcji jelita cienkiego, czynności i regeneracji wątroby oraz wielu innych procesów wymagających szybkiego wzrostu komórek, gdyż bez tych podstawowych cegiełek budulcowych – organizm nie byłby w stanie podejmować kluczowych procesów regeneracyjnych na wielu płaszczyznach fizjologicznych. 

Autor: Edyta Węcławska

Bibliografia:

  1. A. Dobolyi, G. Juhász, Z. Kovács, J. Kardos, Uridine Function in the Central Nervous System, Current Topics in Medicinal Chemistry, 2011, 11, 1058-1067
  2. A. Panasiuk redakcja naukowa, Encefalopatia wątrobowa, wyd. lekarskie PZWL, Warszawa 2016, wydanie pierwsze.
  3. B. Kukliński, Mitochodria, Diagnostyka uszkodzeń mitochondrialnych i skuteczne metody terapii, Wyd. Mito-pharma, wyd. I, Gorzów Wielkopolski 2017, S: 71.
  4. Cansev, M.; Ulus, I. H.; Wang, L.; Maher, T. J.; Wurtman, R. J. Restorative effects of uridine plus docosahexaenoic acid in a rat model of Parkinson’s disease. Neurosci. Res., 2008, 62, 206-209.
  5. Cao D., Leffert JJ, McCabe J., Kim B., Pizzorno G. Nieprawidłowości w regulacji homeostazy urydyny i metabolizmie nukleotydów, pirymidyny jako konsekwencja delecji genu fosforylazy urydyny. The Journal of Biological Chemistry. 2005; 280 (22): 21169–21175. doi: 10.1074 / jbc.M412343200
  6. Carver JD, Saste M, Sosa R, Zaritt J, Kuchan M, Barness LA. The effects of dietary nucleotides on intestinal blood flow in preterm infants. Pediatr Res. 2002;52(3):425-429.
  7. Carver JD. Dietary nucleotides: cellular immune, intestinal and hepatic system effects. J Nutr. 1994;124(1)(suppl):144S-148S.
  8. Dr N. Campbell-McBride, Zespół psychologiczno-jelitowy GAPS, Wyd. Stenka, Londyn 2013.
  9. E.V Rozova, I.N Mankovskaya, N.V Belosludtseva, N.V Khmil, G.D Mironova, Uridine as a protector against hypoxia-induced lung injury., 2019 Jul 1;9(1): 9418.doi: 10.1038/s41598-019-45979-2
  10. Gil A. Effects of the addition of nucleotides to an adapted milk formula on the microbial patterns of faeces in at term newborn infants. J Clin Nutr Gastroenterol. 1986; 1:127-132.
  11. Iijima S, Tsujinaka T, Kishibuchi M, et al. A total parenteral nutrition solution supplemented with a nucleoside and nucleotide mixture sustains intestinal integrity, but does not stimulate intestinal function after massive bowel resection in rats. J Nutr. 1996;126(3), S:589-595.
  12. J. McCandless, Dzieci z głodującymi mózgami. Przewodnik terapii medycznych dla osób spektrum autyzmu. Wyd. Autyzm teraz razem z Fraszka edukacyjna, Warszawa, Wyd. IV, 2009.
  13. J.R.Hess, N.A. Greenberg, PhD, The Role of Nucleotides in the Immune and Gastrointestinal Systems: Potential Clinical Applications, Nutrition in Clinical Practice Volume 27 Number 2, April 2012, S: 281-294.
  14. Jose´ Maldonado, Joaquı´n Navarro, Eduardo Narbona, Angel Gil. The influence of dietary nucleotides on humoral and cell immunity in the neonate and lactating infant. Early Human Development 65 Suppl. 2001; S69 – S74.
  15. L. Mc Naughton, D.J. Bentley, P. Koeppel,  The effects of a nucleotide supplement on salivary IgA and cortisol after moderate endurance exercise, J Sports Med Phys Fitness 2006 Mar;46(1):84-9.
  16. M. Cansev, Uridine and cytidine in the brain: their transport and utilization, PMID: 16769123 DOI: 10.1016/j.brainresrev.2006.05.001
  17. M. Ciążyńska, I. Bednarski, A. Lesiak, Rola TGF-β w skórnej fotodestrukcji i kancerogenezie, 2016 Via Medica
  18. Mibielli MAN, Nunes CP, Goldberg H, Buchman L, Oliveira L, Mezitis SGE, Wajnzstajn F, Kaufman R, Nigri R, Cytrynbaum N, Cunha KS, Santos A, Goldberg SW, Platenik NC, Rzetelna H, Futuro DB, Da Fonseca AS, Geller M, Nucleotides Cytidine and Uridine Associated with Vitamin B12 vs B-Complex Vitamins in the Treatment of Low Back Pain: The NUBES, Study, Published 13 October 2020 Volume 2020:13 Pages 2531—2541
  19. Novak DA, Carver JD, Barness LA. Dietary nucleotides affect hepatic growth and composition in the weanling mouse. JPEN J Parenter Enteral Nutr. 1994;18(1), S:62-66.
  20. Ogoshi S, Iwasa M, Kitagawa S, et al. Effects of total parenteral nutrition with nucleoside and nucleotide mixture on D-galactosamine-induced liver injury in rats. JPEN J Parenter Enteral Nutr. 1988;12(1) S:53-57.
  21. Praca zbiorowa, Kompendium nietolerancji pokarmowej – kiedy jedzenie szkodzi, M. Cubała-Kucharska, Autyzm zaczyna się od jelit. Wyd. Cambridge Diagnostics 2018, wydanie I.
  22. Q. Zhao, A. Marolewski, J.R Rusche, G.L Holmes, Effects of uridine in models of epileptogenesis and seizures, Epilepsy Res, 2006 Jul;70(1):73-82.doi: 10.1016/j.eplepsyres.2006.03.003. Epub 2006 Apr 18
  23. R. K. Murray, D. K. Granner, P. A. Mayes, Victor W. Rodwell, Biochemia Harpera, Wydanie III, PZWL 1995 Warszawa, S: 415-425.
  24. S. Cicko, M. Grimm, K. Ayata, J. Beckert, A. Meyer, M. Hossfeld, G. Zissel, M. Idzko, T. Müllercorresponding, Suplementacja urydyny wywiera działanie przeciwzapalne i przeciwzwłóknieniowe w zwierzęcym modelu zwłóknienia płuc, Published online 2015 Sep 15. doi: 10.1186/s12931-015-0264-9
  25. S. M. Edelson, J.B. Botsford Johnson, Zachowania autoagresywne w autyzmie. Przyczyny i postępowanie. Perspektywa multidyscyplinarna. Wyd. Harmonia Universalis, wyd. I, Gdańsk 2018. 
  26. Schlimme E, Martin D, Meisel H. Nucleosides and nucleotides: natural bioactive substances in milk and colostrum. Br J Nutr. 2000;84(suppl 1):S59-S68.
  27. Schloerb PR. Immune-enhancing diets: products, components, and their rationales. JPEN J Parenter Enteral Nutr. 2001; 25(2)(suppl): S3-S7.
  28. Singhal A, Macfarlane G, Macfarlane S, et al. Dietary nucleotides and fecal microbiota in formula-fed infants: a randomized controlled trial. Am J Clin Nutr. 2008;87(6), S:1785-1792.
  29. Sonoda T, Tatibana M. Metabolic fate of pyrimidines and purines in dietary nucleic acids ingested by mice. Biochim Biophys Acta. 1978;521(1), S:55-66.
  30. Steinberg GR, Kemp BE. AMPK in health and disease. Physiol Rev.2009;89(3), S:1025-1078.
  31. Suchner U, Kuhn KS, Furst P. The scientific basis of immunonutrition. Proc Nutr Soc. 2000;59(4); S:553-563.
  32. T. Yamamoto, H. Koyama, M. Kurajoh, T. Shoji, Z. Tsutsumi, Y. Moriwaki,  Biochemistry of uridine in plasma, Epub 2011 Jun 14
  33. Tanaka R, Mutai M. Improved medium for selective isolation and enumeration of bifidobacterium. Appl Environ Microbiol. 1980;40(5):866-869.
  34. Torres-Lopez MI, Fernandez I, Fontana L, Gil A, Rios A. Influence of dietary nucleotides on liver structural recovery and hepatocyte binuclearity in cirrhosis induced by thioacetamide. Gut. 1996;38(2), S:260-264.
  35. Tressler RL, Ramstack MB, White NR, et al. Determination of total potentially available nucleosides in human milk from Asian women. Nutrition. 2003;19(1):16-20.
  36. V. Gallai, G. Mazzotta, S. Montesi, P. Sarchielli, F. Del Gatto, Effects of uridine in the treatment of diabetic neuropathy: an electrophysiological study,  1992 Jul;86(1):3-7
  37. W. Shaw, Autyzm Więcej niż podstawy, Leczenie zaburzeń ze spektrum autyzmu, wyd. Fraszka edukacyjna, Warszawa 2016.
  38. Y. Zhang, S. Guo, C. Xie, J. Fang, Uridine Metabolism and Its Role in Glucose, Lipid, and Amino Acid Homeostasis, Biomed Res Int. 2020; 2020: 7091718. Published online 2020 Apr 14. doi: 10.1155/2020/7091718
  39. B.S. Baumel, P. M. Doraiswamy, M. Sabbagh & R. Wurtman, Potential Neuroregenerative and Neuroprotective Effects of Uridine/Choline-Enriched Multinutrient Dietary Intervention for Mild Cognitive Impairment: A Narrative Review, Neurology and Therapy 2020
  40. https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/Uridine-5_-monophosphate#section=Associated-Disorders-and-Diseases